Дарц

Вахмистра, шайн маттахь шина суьйличуьнга масех дош а аьлла, салтийн говрашкахь хьалха дIахьажийра и шиъ.

– Стенга воьду и шиъ? – хаьттира Долидзес вахмистре.

– Некъ кхерамаза буй хьажа.

– Вухаверзаве и шиъ! – човхийра иза ротмистра. – Зеламхин гIepa некъа йистехь лаьтташ хир йу-м, ца моьтту хьуна, Iовдал!

Хьекъална аьрто, къиза, мекара велахь а, кIиллочарех вацара Долидзе. Цунна дика хаьара Ведана кхачале шаьш кIелонна тIенислур дуйла. Хаьара, нагахь санна Зеламхица тасадалар хилахь, йа уьш, йа шаьш хIаллакьхилла, толам цхьана агIонгахь биса безийла а. Iожаллех ца кхоьруш дац Дала кхоьллина цхьа а са. Долидзе а кхоьрура Iожаллех. Цунна вала ца лаьара. Иза хIинца а къона ма ву. Амма ша кхоьрий ца хоуьйтура цо накъосташна.

Шина лома йуккъехь, некъо голатухучохь хIорш дIахьаьвзича, некъа йуккъехь кхо стаг лаьттара, тоьпаш хьалха а лаьцна. БIаьргех доьхкина Iаьржа куьзганаш долуш, цIен маж йерг – цхьа-ши гIулч хьалха, важа шиъ цунна тIехьа. Оцу шиннах цхьаъ вевзира ротмистрана. Полковника Морганиян кабинетехь гинера цунна и стаг. Вуьшта аьлча, полковникан къайлах йолахо. КхоалгIаниг – лекхачу дегIара, векъана, боккха, беха мара а, даккхий мекхаш а долуш.

– Герз ма хьаде! Герз хьадахь, тIетухур йу шуна! Цхьацца чу а вуссуш, лаьтта бертал охьадийша! – омра дира Бетарсолтас.

Бетарсолта оьрсашца дукхазза а набахтехь Iийнера. Цунна гIеххьачул шера оьрсийн мотт хаьара. Йоза-дешар а Iеминера. Аюбал тIаьхьа Зеламхин талмаж а, йозанча а вара иза. Шатайпа писар.

Топ карахь пайтон чуьра чуиккхира Долидзе.

– Шуна моьтту кIилло зударий дац тхо! – мохь тухуш, тоьпан лаг уьйзира цо.

Зеламхина тIе дуьххьара хIоьттинера иштта киртиг. Долидзен топ йолуш цIеххьана, каде аьтту агIор дIатаьIира иза. ТIехьа лаьттачу Пешхос, шен ондачу пхьаьрсашца цуьнан пхьаьрсаш йукъа а къовлуш, маравоьллира Зеламха.

– Тахана тIаьххьара де ду хьан, хорачойн Зеламха! Деле хьайна къинхетам…

Пешхо кхидIа вистхила ца кхиира. Лакха тIера схьатоьхначу тоьпаша цхьатерра вожийра Долидзе а, Пешхо а. Накъостех цхьаммо, нийса ниша а лаьцна, Пешхон аьтту лерга чу тоьхна дIаьндарг, коьртах потт а тосуьйтуш, аьрру лергахула арайаьллера. Некъана шинне aгIop тархашна тIехьара схьайеттачу тоьпаша бохийна хьовзийра дошлой. Оцу йоццачу йукъах пайда а эцна, накъосташна тIе лома хьалавелира Зеламха а, Бетарсолта а. Сихха меттабаьхкинчу суьйлаша, пайтонашна, говрашна тIехьа а лечкъаш, обаргаш болчу aгIop низам доцуш, эрна тоьпаш йеттара.

Шина сохьтехь бахбелира и тIом. ДегIастанхойн дошлойн йуьхьанца аьтто бара, шайн командир вийча, йуха а бевлла, бевдда, кIелхьарбовла. Амма цара иза ца дира. Уьш ламанхой ма бара. ХIумма а кIилло а боцуш. Майра, доьналле, йахь йолуш. Царна ца лаьара, инженерийн комисси ларйан декхар тIедиллина Дагестански полкера къастийна шаьш, шайн декхар а, шайна белла тешам а бицбина, кIиллой бевддера аьлла, лаьмнашкахь эхье цIе йаккхийта. Ткъа тIом генабаьлча тIаьхьа дара йухабовла. Хьалхарчу сохьтехь царах маситта вийнера. Йайъина а, чевнаш хилла а Iохкура говраш а. Шийтта дегIастанхочух итт велла Iуьллура. Дийна висина шиъ чевнаш хилла вара.

Шайна дуьхьалдетта герзаш севцча, ГацагIеран Бетарсолта а, АнагIеран Жамаьлда а тIе а кхайкхина, цаьрца некъа тIе чувоьссира Зеламха.

Кхузахь белла Iохкура дегIастанхойн дошлой, виъ салти, кхиберш а. ТIамарш йаржийна аркъал а, бертал а, набарш кхетча санна, кIегар хевшина а, чевнаш хилла меженаш куьйгашца схьалецна йуьхьарбахана а. ХIокху кхааммо, цхьацца тIе а воьдуш, йаххьаш къилбехьа йерзош, меженаш нисйеш, бIаьргийн негIарш тIе а къуьйлуш, моггIара аркъал охьабехкира суьйлий. ТIаккха йаххьаш тIе церан шайн башлакхаш а тийсина, дoIa дира.

– Дала гечдойла шуна. Дала къинхетам бойла шух. Ламанхой, лулахой, тхан бусалба вежарий дара шу, дуьненан хьоло Iехийна, сутаралло тхуна дуьхьалдаьхна. Дала къастор ду вайх бакъ а, харц а мила хилла.

Пешхон дакъа тергал ца деш дитира цара.

ТIаккха кхечу беллачаьрга а, чевнаш хиллачаьрга а хьаьвсира уьш. Белла Iохкура ротмистр Долидзе, виъ салти, статс-секретарь Войтченко, инженер Орловский, некъийн мастер, некъийн контролер. Чевнаш хилла Iохкура вахмистр Магомаев, некъийн мастер, ши ямщик, подполковник Чикалин, суьйлийн дошло.

ХIораннан чевнашка хьаьжира Зеламха.

– Шун чевнаш кхераме йац. Лоьро дIайихкича, сихха йоьрзур йу. Цхьа сахьт далале орца кхочур ду шуна тIе. ХIетталц сатоха.

ТIаккха пхьаьрсах чов хиллачу, сира маж, дехий, даккхий мекхаш долуш, кхузткъа шарал лакхара хан хила тамехь оьрсичунна тIехIоьттира Зеламха. Оьрсичун белшаш тIехь цхьа шатайпа погонаш йара.

– XIapa мила ву? – хаьттира цо дархошка.

Цхьа а вист ца хилира.

– XIapa оьрси мила ву, хоьтту ас шуьга? – аз айдира Зеламхас.

Цхьа а вист ца хилира.

– Тхан накъост шайн кара нисвелча, аш, йетташ, меженаш кегйеш, йагош, хьийзаво, накъостий бийца бохуш. Оха иза ца до. Тхо чаьлтачаш дац. Оха гIорасиз стаг, карахь герз доцу стаг ца хьийзаво. ХIунда ца дуьйцу аш хIара оьрси мила ву?

Вахмистр Магомаев, лазаршна цергаш тIеттIа а къуьйлуш, куьг лаьттах а гIортийна, охьахиира: