Андрей Тихомиров

К?чм? халык

Якынча 4 ме? ел элек ?инд-Европа кабил?л?ре, яки ул вакытта ?ле арийлар, х?зерге К?ньяк Россияд? туган ?ирл?рен ташлап китк?нн?р. Аларны? кайберл?ре к?ньякка, х?зерге Иран чикл?ренд?ге ?ирл?рг? ??м аннан ?индстанга таба х?р?к?т ит?. Башкалар Анатолияг? (х?зерге Т?ркия территориясе,» Анатолия«, т?рекч?» Анталия«, грек с?зе восток с?зенн?н килеп чыккан, бу Кече Азия территориясе Грецияд?н к?нчыгышта урнашкан), шулай ук у?дырышлы ярымай зонасына к?ченг?нн?р. Урта Азияне? бозлавык ??м су басу чорында, Урта ди?гезг? кад?р, бернич? ме? ел д?вамында эрег?н сулар бел?н борынгы цивилизациял?р барлыкка кил? ?чен и? яраклы урын Якын К?нчыгыш, «у?дырышлы ярымай»?ирл?ре булган. Л?кин безне? эрага кад?р IVIII ме?ьеллыкка монда инде тыгыз була, ?ирд? ?ылыну башлануга оазис районнары тарая. Шулай ук комлы ч?лл?рг? ??м к?чм? халыклар ?чен ?л?нле ч?лл?рг? ?верелеп тараялар. Бу вакытка ?з?к Азия бозларны? эре?е н?ти??л?ренн?н ген? т?гел, ? инде монда ?л?н ?с?. Евразия континенты уртасында утыру элементлары булган к?чм? державаларны? барлыкка кил?е ??м ?сеше ?чен искиткеч шартлар барлыкка кил?. Безне? эрага кад?р III ме?ьеллыктан безне? эрага кад?р VII гасырга кад?р халыкларны? Якын К?нчыгыштан ?з?к Азияг?, ?индстанга к?чен?е дулкыннар бел?н бара. К?ньяк Уралда (Чил?бе ??м Ырымбур ?лк?л?ре, Башкортостан, Т?ньяк Казахстан) и? билгеле торак пункт Аркаим м?д?нияте (Чил?бе ?лк?сенд? Аркаим буенча) исеме алган дист?л?г?н охшаш борынгылык ??йк?лл?рен ?з эчен? алган атаклы археологик м?д?ният урнашкан. Ырымбур ?лк?сенд? мондый торак Аландск поселогы янында табылган, исеме сармат чыгышлы иран телле алан кабил?л?рен? барып тоташа, Кавказ аланы (Иске русча ясы) осетиннарны? ата – бабалары.

Аркаим диаметры 180 метрлы Гигант т?г?рм?чт?н тора, аны? ике т?г?р?к ку?тле диварлары бар: тышкы ??м эчке. Бигр?к т? биш метр калынлыктагы тышкы стена, туфрактан т?зелг?н ??м эчке галереясы бар. Тышкы яктан стена тир?ли тир?н чокыр казыла. Эчке чокыр б?р?н? т?ш?м бел?н капланган, б?лки я?гыр канализациясе булгандыр. Стеналардан ?з?к м?йданга таба тораклар урнашкан. Бу йортлар шактый зур булган: озынлыгы 20 метрга кад?р ??м ки?леге 6 метрдан артык, анда, белгечл?р ис?пл?ве буенча, 50 кешег? кад?р урнаша алган. ??р йортта учаклар, коелар, азык-т?лек саклау ?чен чокырлар, аерым гаил?л?р ?чен б?лм?л?р булган. Ид?н каты эзбиз эрем?се бел?н капланган. Барлыгы торак пункт ике ме? ярымга кад?р кешене сыйдыра. Анда яш??чел?рне? к?п кен? терлекл?ре булган, бигр?к т? ябык, нечк? аяклы, тиз, сугыш арбаларына ?игелг?н атлар, Евразия далаларыны? и? борынгы танклары. Бронзадан эшл?нм?л?р ?итештер? югары д?р???д? камиллекк? иреш?. Алар моннан бик ерак урыннарга таралган дип фаразлана.

К?пчелек галимн?р бу борынгы ариял?р, ?инд-ариял?р, ягъни Иран телл?ре т?ркеме халыклары дип саный.

Мондый типтагы ??йк?лл?р ачылу бу корылмаларны? н?рс? ик?нлеге турында б?х?сл?р тудырды. Кайбер тикшер?чел?р бу Караван-сарай – к?чк?лекл?р дип саный, аларда т?нл? бай таш-Казан ятмасыннан бакыр рудасы бел?н караваннар яшеренг?н. Аргументлар буларак, алар т?ньяктан к?ньякка сузылган ике чылбырда бер-берсенн?н 50 км ераклыкта урнашканлыгы к?рс?тел?, ягъни бер к?нлек юл. Башкалар ис? бу дини ?з?кл?р дип раслый, аларда даими р?вешт? бернич? й?з кеше яш?г?н: руханилар, ??н?рчел?р ??м сакчылар, ? калганнары бирег? дини б?йр?мн?рг? авыл округыннан килг?нн?р. ?ченчел?ре аларны Борынгы ?индстанны? «Авеста»эпосында тасвирланганга охшаш борынгы арийларны? культ гыйбад?тхан?л?ре дип атыйлар.

Гипотезаларны? берсе буенча борынгы арийлар К?ньяк Урал далаларыннан К?ньяк Украина, Балкан ярымутравы аша Микенга, ? аннан со? Иранга ??м ?индстанга зур к?чен?л?р ясаганнар. Б?лки н?къ мен? алар Микенга ??м Кече Азияг? элек билгеле булмаган атчылык культурасын, х?рби арбалар ясау ??м куллану с?нгатен алып килг?нн?рдер.

Безне? эрага кад?р беренче ме?ьеллыкта ??м безне? эраны? беренче гасырларында Б?ек Дала ки?лекл?ренд? сарматлар ??м скифлар кабил?л?ре урнашкан. Галимн?р фикеренч?, алар Андронов ??м Бура культуралары кабил?л?рене? токымнары булган. Бу м?д?ниятл?р таралу чиге ?тк?н К?ньяк Урал буе далалары, алар арасындагы ?зара элемт?л?р актив этник процесслар зонасы булган, н?ти??д? сармат д?ньясы барлыкка килг?н. Сарматы ??м ирт?р?к савроматы терминнары ?ыелма, ирт? к?чм? халыкларны? тугандаш кабил?л?рене? ки? т?ркемен а?лата. Антик авторларны? тасвирламаларында без бу кабил?л?рне? кайберл?рене? исемн?рен табабыз: аорслар, алалар, роксоланнар, сиракилар, язаматлар, яксаматлар ??м башкалар. Сарматларны? ме? еллык торуыны? берд?нбер ??йк?ле булып к?п санлы курганалар тора, алар кайвакыт 5-7 метр биеклекк? ?ит?. Савромат ??м сармат курганалары еш кына т?ркемн?рд? биек урыннарда, калкулыкларны?, сыртларны? т?б?л?ренд? урнаша, аннан чиксез далаларны? ки? панорамасы ачыла.