Агасфэр (Вечны Жыд)

Дый раніца такая ясная, калі ён выходзіць у дзьверы, кропелькі расы блішчаць, як дыяманты й каштоўныя камяні, нават вада ў сьцёкавай рыне пасярэдзіне вуліцы люструе ясны божы дзень, і людзі, як і ён, пасьпяшаючы ў дом божы, вітаюць яго так сардэчна, аж ён спадціха нават думае, што якраз сёньня ня можа быць ніякай плягі, і адразу пасьля гэтага сам залікае да парадку, бо чорт спакон веку з тымі, каго апантала гардыня.

Ён добра ведае кірху зь яе высокім сьпічастым дахам, яе брамай, да якое колісь доктар Марцінус прыбіў свае тэзісы; так, думае юны Айцэн, з малога паўстае вялікае; крыху менш за сто фраз, а ўжо Рым скалануты, цьвярдыня антыхрыста. І думае далей, што, калі толькі будзе гаварыць з адвагай, дык і ягонае слова можа магутна паспрыяць на дабро хрысьціянству.

Падымаючыся на катэдру пасьля некалькіх пабожных сьпеваў, калі ўсё ўнізе аціхае й да яго паварочваюцца твары справа й зьлева йі ён апускае галаву ў ціхім благаньні, каб вымаліць дабраславеньне Госпада на ўдачу ягонай казані, каб не стаяў ён тут, як таўкач і заіка, ён успамінае пра многія выпадкі, калі сам сядзеў там унізе ў богабаязнай замілаванасьці, тым часам як тут угары на гэтай катэдры ўзвышаў голас ягоны настаўнік Мэланхтон, а тое часам і сам Лютэр. І ён пачынае:

— Любасныя! Мілата вам і мір у Хрысьце! — І зачытвае тэкст зь эвангэльля: — «А Пілат, бачачы, што нічога не дапамагае, а неспакой расьце, узяў вады і ўмыў рукі перад людзьмі, кажучы: невінаваты я ў крыві Праведніка Гэтага; глядзеце самі. І, адказваючы, увесь люд сказаў: Кроў Ягоная на нас і на дзецях нашых!» — І пачынае далей зноў ад сябе: — Любасныя! Глядзіце, такое адбывалася больш чым тысяча пяцьсот гадоў таму назад каля дома намесьніка Пілата ў Ерусаліме, і гэта быў адназначна габрэйскі народ, які патрабаваў крыві нашага Госпада й Збаўцы, патрабаваў укрыжаваньня. І гэты народ з такою віною сёньня жыве сярод нас і мае нахабнасьць верыць, што зямлю Ханаан, горад Ерусалім і Божы храм яны атрымалі ад Бога, ды яшчэ й сёньня ня могуць адмовіцца ад сваёй вар'яцкай пыхі ва ўпэўненасьці, што менавіта яны — Божы народ, хоць яны разьбітыя з рымскіх часоў, расьцярушаныя па сьвеце й да асноў сваіх асуджаныя і адкінутыя.

Айцэн падымае вочы й шукае доктара Марцінуса, і бачыць, як той лагодна ківае, бо такія думкі пра жыдоўскі народ якраз патрапляюць яго ўласным. І юны прапаведнік бачыць, што ён пацэліў у самы акурат, і, падмацаваны й падбадзёраны, прамаўляе далей. Як што яны, жыды, кажа ён, гналі нашага Госпада Ісуса з такой вялікай нянавісьцю й не хацелі паверыць, што ў ягонай асобе да іх прыйшоў мэсія, дык з такой самай нянавісьцю яны гналі і ўсіх хрысьціян. Іх яны называлі гоямі і, паколькі ў іхніх вачах мы былі гоямі, а не паўнавартаснымі людзьмі, дык мы ня былі людзьмі высокай, шляхетнай крыві, роду й паходжаньня, як яны, якія вялі свой род ад Абрагама, Сарры, Ісаака й якава, хоць, і гэта асабліва падкрэсьлім, Бог праз сваіх прарокаў закляйміў дзяцей Ізраіля як ліхіх шлюх, бо, як асабліва скардзіўся прарок Ісая, яны, наўзрок выконваючы Божыя запаведзі, насамрэч учынялі толькі ліхату й ідалапаклонства.

Юны прапаведнік адчувае, як яго слова кранае чульлівыя сэрцы парафіянаў і што ня толькі доктар Лютэр, але і ўсе яны ў душы кажуць сабе, што ён мае рацыю, і канец і аман. Гэта ўскрыляе яго, і ён рашае прыналегчы, паднапяцца й падагрэць яшчэ мацней ды кажа:

— Яны з самага малку ўсмакталі ў сябе такую нянавісьць да гояў, што нікому ніякага дзіва няма, калі ў гісторыі ім увальвалі за тое, што яны атручвалі калодзежы й кралі дзяцей, якіх пасьля пратыкалі шылам і расьціналі, як гэта было ў Трэнце й на Белым возеры. Вітаючы нас, хрысьціян, яны знарок перакручваюць словы «ласкава запрашаем — seid willkommen» у «шэд віл ком», што азначае — «шайтан, прыйдзі!» альбо «вось ідзе сатана». Так яны наклікаюць на нас пякельны агонь і ўсякія нягоды. Да таго ж яны называюць Ісуса сынам шлюхі, а ягоную маці шлюхай, якая ў парушэньне шлюбу зрабіла дзіця зь нейкім забеглым кавалём-малатабойцам.

Айцэн пераводзіць дух. Яму лёгка на душы, быццам словы плывуць самі сабою, як тыя катэгорыі анёлаў на экзамене, хоць ва ўсёй замкавай кірсе ані ценю ягонага сябра Лёйхтэнтрагера. Але ён бачыць перад сабою іншага, нахабнага маладога жыда ў брудных ботах, як ён чукае на каленях Маргрыт, і гэта ніяк ня можа быць чортавай замарокай, бо чорту ў кірху дарога заказана, а гэта божая азнака, алюзія божая, і ён прамаўляе далей: