Воскрешение Перуна. К реконструкции восточнославянского язычества

W poiowie XIX wieku rozpoczynaj^ si? komparatystyczne badania, ktorych celem bylo ustalenie pokrewienstwa bostw narodow indoeuro- pejskich — zestawiano wowczas panteon bostw siowianskich z panteonem greckim, rzymskim i indyjskim. W efekcie tych badan naukowcy doszli wowczas do wniosku, ze panteony te wywodzq. si? od narodu praindoeuro- pejskiego. Zwolennicy szkoly solarno-mitologicznej, poshiguj^c si? poetyckimi alegoriami, wi^zali istnienie antropomorficznych bostw z kultem otaczaj^cej przyrody (D. O. Szepping, A. N. Afanasjew). A. S. Famincyn opieraj^c si? na zasadach dyfiizjonizmu, rozwijal koncepcj? slowianofilsk^. N. I. Kareew bronil zas idei o pierwotnym monoteizmie. Natomiast w koncepcji ewolucjo- nistow, rozwini?tej w latach siedemdziesi^tych i osiemdziesi^tych XIX wieku, postacie bogow wywodz^si? z demonologii ludowej (w Rosji N. F. Sumcow).

Dyfiizjonizm i ewolucjonizm uwidocznili si? rowniez w pracach Lubora Niederle i A. N. Weseiowskiego, ktorzy uwazali, ze Slowianie nie rozwin?li mitologii wyzszej, pozostaj^c na poziomie demonologii. Inni badacze odrzucali koncepcje szkoly mitologicznej z innych powodow: przede wszystkim zwracali uwag? na brak faktow i tym samym nie wierzyli w prawdziwosc stawianych hipotez (W. Jagic, H. Machal, L. Lezer or Leze, A. Kiripicznikow).

W pracach badaczy z pocz^tkow XX w. (E. W. Aniczkow, N. M. Galkowski, V. J. Mansikka) przeiamywany byl sceptycyzm w stosunku do zastanych zrodei, dlatego tez swe prace oparli oni na analizie zachowanych kazan prawoslawnych ojcow koscioia, ktore dotyczyly przezytkow poganskich. Opieraj^c si? na nich, badacze ci mimo woli przej?li negatywn^ ocen? religii poganskiej jako wiar? rozleglq. i prymitywn^. Aniczkow, bazujic na pracy Roznieckiego o Piorunie, wywodz^cej go od germanskiego Tora, uwazal, ze Rus rotfa si? od drobnych bozkow, natomiast znaczniejsi antropomorficzni bogowie zapozyczeni byli od Waregow.

W XX w. badacze polscy (H. Lowmianski, W. Szafranski, K. Moszynski) tez uwazali slowianskq. religie poganskq. za monoteistyczn^, co niew^tpliwie nalezy wi^zac z silnym wptywem katolicyzmu. Dia nich Piorun jest nie tyle glownym bogiem co bogiem jedynym, pozostali sq. jedynie jego hypostazami.

W Rosji Radzieckiej wojowniczy ateizm na dhigo zatrzymal badania nad religiq. slowianskq.. Krytycyzm marksistow zwrocil si? przede wszystkim przeciwko ich glownym wrogom — chrzescijanstwu i islamowi. Jednakze, niedhigo przed rozpocz?ciem drugiej wojny swiatowej wzroslo zainteresowanie rodzinnymi religiami przedchrzescijanskimi. Celem tego nurtu bylo rozbudzenie patriotycznych postaw spolecznych w kraju. Powstaly wowczas cztery koncepcje religii slowianskiej, ktore w przeciwienstwie do poprzednich byly oparte nie tyle na materialach historycznych ile na archeologicznych i etnograficznych.

Pierwsza koncepcja zostala rozwini?ta przez czolowych akademikow nauki radzieckiej B. D. Grekowa i B. A. Rybakowa. Wedle niej, Slowianie, zyj^c od niepami?tnych czasow na tych samych terenach co obecnie, stworzyli gospodark? opartq. na rolnictwie, podstawy panstwowosci oraz rozwin?li wspanialy system religijny, ktory zblizony byl do religii chrzescijanskiej.

Drug^ koncepcj? zaproponowal uczony banita prof. Wladimir Propp, tworca semiotyki radzieckiej i inicjator strukturalizmu w Rosji. Wedle niego wszelkie doroczne kalendarzowe swi?ta rosyjskie zawierajq. szereg wspolnych dla siebie komponentow co jest uwarunkowane wzajemnym podobienstwem prac rolniczych. Propp zauwazyl, ze pierwotna przedchrzescijanska religia rosyjska byla religi^ archaicznq. poniewaz w swi?tach tych nie ma rozwini?tego panteonu bostw. Dlatego tez doszedl do wniosku, ze pierwotna religia rosyjska ich w ogole nie posiadata (podobnie s^dzili Aniczkow, Niederle i Weselowski). Zarowno Kupajlo (Kupala), Jarylo jak i inni s^Jedynie «niedorozwini?tymi bostwami». Dlatego tez uwaga profesjonalnych etnografow, etnolingwistow oraz folklorystow zwrocona zostala na demonologi? ludow^.

Pogl^dy Proppa staly si? dodatkowym impulsem dla nurtu starego etnografa rosyjskiego Dmitrija Zelenina, ktorego badania nad demonologi^ opieraly si? na metodzie retrospektywnej. Jego zwolennikiem byl akad. Nikita I. Tolstoj, prawnuk Lwa Tolstoj a. Byl on tworcq. wpfywowej szkoly etnografii i etnolingwistyki. W ten sposob powstala trzecia koncepcja religii slowianskiej, opieraj^ca si? wyl^cznie na analizie materialow etnograficznych. Metoda ta ujawniala wszystko to co przechowalo si? w kulturze zywej, a to znaczy bez wielkich bogow (bo mianowicie te bogi byli najwi?cej przesladowane przez kosciol chrzescijanski). Тут sposobem najznamienitsi etnografowie przyj?li tez? o braku wsrod Slowian rozbudowanej mitologii a fmkcjonowaniu jedynie demonologii.