Коммунистик мафкура пучга чиан пайтлар. ўни-ўшни орасида фаат бизнес, тез ва осонгина бойиб кетиш йўллари аида гап-сўзлар юрарди. Биз ўн уч яшар ўсмирлар ам чўнтагимизда доим пул бўлишини холардик. Кўп тенгдошларим ўзи ишлаб даромад топар, кимдир оиласига ёрдам берса, яна кимдир кичик орзуларига пул йиарди.
Мендан ёлланма ишчи чимади. Аммаваччамнинг жўхори аламчалари чиарадиган цехида бир кун ишлаб кўрдим. Арзимаган пул учун эрталабдан кечгача тер тўкиб менат илиш менга эмас экан.
Вазифам нимадан иборат эди? Жўхорини олдин «дробилка»га, кейин махсус аппаратга соламиз. Жўхори дони исси аво босими остида паиллаб ёрилиб, аламчага айланади. Иш аи тайёр масулотнинг килосига тўланади. Бир уюм жўхори аламчасини чиариб, камида ўн килограмм бўлди, деб ўйлайсан. Тортиб кўрсанг, зўра ярим кило чиади. Иш куни охирида аммаваччам пул ўрнига ўлимга ўзим тайёрлаган жўхоридан тутазди. Уйга келиб, «иш аим»ни столга ўйдиму ечинмасдан, ўзимни кроватга таппа ташладим. Эрталабгача отиб ухлабман. Уйонганимда ани бир арорга келдим – мен еч ачон ёлланма ишчи бўлмайман!
Гап оир менатдан очишда эмас. Менга бировнинг чўнтагини тўлдириш учун белни букиб, эвазига арзимаган чаа топиш ёмади. Бунаа капитализмни азм ила олмасдим. Биз лицейда ўзимиз поп-корн тайёрлаб сотардик. Ўзимиз учун ишлардик, шунга менати малол келмаган. Кўпи куйган, бемаза попкорнимиз унча яхши кетмасди. Бу тадбиркорлик фаолиятимда биринчи сабо бўлган – масулотинг сотилишини холасанг, ишни сифатли ил!
Ўн уч ёшимда анд ироли бўлишга арор илдим. Ўзимга велик олишим керак эди. Велосипеди бор ўртоларим учишга бермай ўйишди. Ота-онам эса: «Комилжон, великсиз ам доим аёлардадир саниб юрасан, велосипед минсанг, сени умуман тополмай оламиз!» – деб гапни иса илишди.
Бизнес-режа бундай эди: бир оп шакар сотиб олинади, уни андга айлантириб, устига пул ўйиб сотилади. Шакар билан анднинг нархи орасидаги фар – соф фойда.
Тайёр шакар цехини ижарага олдим. «Цех» деганда кўз олдингизга нима келди билмадим-у, аммо бу еч ким яшамайдиган ташланди бир уй эди. Ундаги бор ускуна – тегирмон, пресс, фанера, ванна, иситкичли фен ва бир ярим литрлик баклажка, холос. Олдин шакар кукунга айлантирилади. Кейин ваннага солиб, устидан бир ярим литр сову сув уйилади. Кукун нам тортиб, орга ўхшаб ирчиллаб олганда, прессдан чиарилиб, фанер устига ёйилади. анд шаклига солиниб, фенда уритилади. Бир кеча-кундузда бир оп шакар олди-бердига ишлатиладиган, тўй-ашамда дастурхонга ўйиладиган ширинликка айланади.
Отам кўп магазинчиларнинг машинасини тузатардилар. Шу танишларидан масулотимни сотиб беришни илтимос илдилар.
Бу цехда ишчи ам, фаррош ам, мол етказиб берувчи ам, директор ам ўзим эдим. Цехни ижарага олишдан олдин дўстларимга шерикчиликни таклиф илдим, улар кўнишмади. Балки тўри илишгандир. Икки афта ўтгач, дўконларда шакар кўринмай олди, кейин бирдан нархи ошиб кетди. анддан тушадиган озгина фойда ам йў бўлди. Шундай илиб, биринчи бизнесим синди. изии шундаки, дўстларим молиявий кризисни олдиндан кўра билгани учун эмас, ишёмаслиги, аракатсизлиги туфайли амкорликдан бош тортишди. Биз бирга ўсиб катта бўлдик, лекин озир жамиятдаги ўрнимиз орасида осмон билан ерча фар бор.
Мен эринчо эмасдим. Шунчаки, ўша ватдаги итисодий вазиятни деб омадим чопмади ва анд ироли бўлолмадим. Лекин пул топиш йўлида аракат илишдан еч ачон тўхтамадим. Менга ишни йўлга ўйиш, пулни назорат илиш жараёнининг ўзи изи эди. Мабодо ишим юришмай олса, айратим янаям ошиб кетарди.
90-йилларни кўрганлар фикримга ўшилади, деб ўйлайман. Мамлакатдаги итисодий ва сиёсий вазият жуда изи бўлган. Фойда кўришга интилганларни чайовчи эмас, тадбиркор деб атай бошлашган, катта пул топиш имкони туилган эди. Дорихона, бильярдхона, сауна, тижорат дўконлари ёмирдан кейинги ўзиориндек урчиб кетди. Ана сенга эркинлик!