Дарц

– ХIокху Нохчийчохь массарна а хаьа, хьо кIилло воцийла. Кхерамах а, зуламах а ларвалар кIиллолла йац. ХIокху деношкахь ЧIебарларчу йарташна тIехь ахь динчу луьрачу таIзарша а карзахбаьхна нохчмахкахой. Хьуна нийса дерг ала лаахь, xIapa ахь куьйгалла до округ молханах дуьзначу шелигах тарйелла. Цхьаммо тIе суй кхоссахь, эккха кийчча долчу. И суй Гати-Юрт хиларна кхоьру тхо. Нагахь санна хIокху округехь мятеж хилахь, хьуна бохам хиларна а кхоьру. Гатийуьртахойн ультиматум йохьуш ца даьхкина тхо. ХIоьттина хьал ма-дарра хьуна довзийта а, хьо зенах-зуламах ларван а, хьох дагадовла а даьхкина. Пачхьалкхан налог шаьш дIатокху, боху гатийуьртахоша. ГIуданаш шайна тIе шайн бехк-гуьнахь а доцуш тоьхна, уьш такха реза дац шаьш, боху. Йуьртахь долу герз шадерг дIадала реза бу нах. Ткъа ахь дIавоьху виъ стаг, и йурт сийначу цIарах йагийча а, шаьш дийна а долуш ахь дIавуьгур вац а, боху цара. Ахь мел кхерамаш тийсарх, мел луьра таIзарш дарах шайн карахь долчул совнаха герз схьадала ницкъ бац нехан. Цундела и айхьа йуьртана тоьхна гIуда дIадаккхахьара, йуьртахь долу герз дIаделча, ахь тоам а бахьара, и виъ стаг Iедале дIa а ма вехахьара, xIapa гIуллакх бохаме ца доккхуш дIа а дерзадахьара ахь аьлла, дехаре даьхкина тхо.

Полковникан дагахь дерг доьшуш санна дуьйцура Iабдис. XIapa гIуллакх иштта машаре дерзо шена мел чIогIа лаахь а, сихха резахилла, царна тIеверза а ца лаьара цунна.

– Налог схьа маца ло шун наха?

– Кхана делкъале Ведана-округан казне охьайуьллур йу. Ша долу герз а цига дIадохьур ду оха.

– И шун дош кхочушдийр дуй ткъа йуьртахоша?

– Цхьа а тайпа шеко йоцуш. Цара и дош делча бен, схьа ма ца даьхкина тхо.

– Дика ду. Нагахь санна хIокху бартах шу дохахь, кхана делкъале шайн дош аш кхочуш ца дахь…

– Дийца а ца оьшу, хьан оьздалла, тхо кхеташ ду. Баркалла хьуна!

– Дала дукха вахавойла хьо! – тIетуьйхира Хьуьсас.

Цара ца дийцира полковнике налог а, герз а шаьш иттех стага шайн кисанашкарчу ахчанах токхуш хилар а, гатийуьртахоша шаьш кхерор а.

Полковнике куьйгаш а делла, шаьш арадовлуш, Iабди тIаьхьасецира.

– ХIокху сингаттамо хьал-де хатта меттиг а ца балийти. Доьзал муха бу, могаш буй?

– Далла бу хастам, дика Ia уьш.

– Суна-м цкъа бен ца гина хьан хIусамнана. Iаламат чIогIа гIиллакхехь, оьзда адам ду иза. Цо сайна дина хьошалла ца дицло суна. Соьгара маршалла а ло цуьнга. Дукха хан йоццуш Петарбухе вахча, цунна лерина хIара жима дашо мидал эцнера ас, – кисанара схьадаьккхина, жима бархатан гIутакх дIакховдийра Iабдис. – Ткъа хIокху халчу заманахь доьзална оьшург алсам хуьлу. ХIара совгIат хьайна дIаэцар а доьху хьоьга…

Полковникан кисана, йукъахь ахча а долуш, йовлакхан шад таIийра Iабдис.

– ХIун до ахь, Iабди! Зудчунна совгIат ша ду, ткъа xIapa кхаъ эцар ма ду!

– Уьш вайна йукъа ца догIу, хьан оьздалла. Уьш дийцича, вайн доттагIаллина йукъа херо йогIу. Баркалла хьуна, хьан оьздалла. Дала зенах-зуламах ларвойла хьо! Iодика йойла хьан!

Iабди араваьлча, йовлакхан шад а баьстина, ахча дагардира цо. Иза цкъа а шалха а кагдаза, ши эзар сом дара…

***

ТЕРКАН ОБЛАСТЕРЧУ КЪАЬМНИЙН ДЕПУТАТА

ЭЛЬДАРХАНОВ ТАЬШТАМАРА 1906-чу ШEPAH 23-чу ИЮНЕХЬ

ПАЧХЬАЛКХАН ДУМЕХЬ ДИНА КЪАМЕЛ

«Шодмаш, тоьпаш йетташ, ахархойн кхетам артбан, бен гIертачу маршонехьа кхузаманан боламан чаьлтачийн цIерашна уллохь дуьххьара йаха йолийна Теркан областан ламанхойн цIераш. Церан къеллех, бIаьрзаллех пайда а эцна, Iедало Iехийна, йолах помещикийн бахамаш ларбан, эшамца а, бакъонаш йахарца а, бохамехь а цигарчу шайн вежаршна, къечу ахархошна тIехь суд а, таIзарш а дан Россе бигна нохчий а, хIирий а. Мотта тарло, цара хазахеташ цIий Iенадо, церан халкъийн цIийга сутаралла а йу. И хабарш а, мотт-эладитанаш а харцдарца Пачхьалкхан Думе оха дIахьедо Кавказан ламанхоша машаречу, маьршачу дахаре даим дIа сатуьйсуш хилар а, къайлах а, даррехь а церан цхьана а къомаца мостагIалла а, атталла хIaгI-гамо а цахилар а, шайн кхетам бацарна чаьлтачийн, черносотенцийн и эхье декхарш кхочушдечу оцу цхьакIеззигчу шайн кIенташца маршо йезачу ламанхойн йукъара хIумма а цахилар а. Оха доьху шуьга, оха тIедожадо шуна, ламанхой оцу эхьечу гIуллакх йукъаийзор сацор а, цига дIабигна декъаза нохчий а, хIирий а шаьш бинчу йарташка йухаберзор а…».

***

БИСМИЛЛАХIиР-РОХЬМАНИР-РОХЬИЙМИ!

ПОЛКОВНИКЕ ГАЛАЕВГА

Нагахь санна паччахьан законашна хIуъу дан мега хьуна моттахь, xьaн коьртан хье чуьра хьано кхачийна. Бехк-гуьнахь доцу адамаш хьийзо эхь ца хета хьуна? ХIун бехк бу ахь хьийзочу зударийн, берийн? Дерриг халкъана а, хьуна а хаьа Веданахь хиллачунна бехке хьо цхьаъ хилар.

ХIай хьаькамаш, суьдахой! Аш кхел нийса ца йо. Бехк-гуьнахь доцу зударий, бераш набахтехь латтадо, Сибрех хьийсадо. Стигала довла тIемаш дац шун, лаьттах дола мIapaш йац шун! Йа даим гIопaн пенаш тIехьа левчкъина Iен ойла йу шун? Сан бекхамна кIелхьардевлла даха меттиг ма бац шун!