Агасфэр (Вечны Жыд)

— Калі нават вызубрыш усяго Аўгусьціна й дзевяцьсот дзевяноста дзевяць разоў па тысячы імёны анёлаў у дадатак, што табе гэта дасьць, калі заўтра нічога ў галаву не заскочыць? Давай лепш вып'ем.

Тут забірае юнага Айцэна поўны адчай, і ён думае, што так і гэтак прапаў, і калі пацьвердзіцца, што доктар Марцінус і настаўнік Мэланхтон пройдуцца зь ім па анёлах, дык сама лепш бы яму хай да Бога ў вышнія, хай да д'ябла ў ніжнія. І ён тупае за сябрам уніз па лесьвіцы й бачыць, што ў пакоі ўжо чакаюць пляшкі зь цёмначырвоным, іскрыстым, і ён зноў бачыць Маргрыт, як яна сядзіць на каленях у жыда, і яму адразу загарчэла ў роце, і ён думае, што а няхай бы яна лепей сканала, чым ціскацца з гэтым жыдам, і сам палохаецца такіх грэшных подумак.

— Пі! — кажа Лёйхтэнтрагер. — За ўсіх любенькіх анёлкаў!

Айцэн п'е за любенькіх. І на сэрцы робіцца так лагодна й так лёгка на душы, што ён зусім не заўважае, як яны адкаркоўваюць пляшку за пляшкай, пакуль сам ня падае на грудзі Лёйхтэнтрагеру і ўжо больш нічога не валачэ.

На раніцу, яшчэ зь вінным чадам у галаве, ён брыдзе ў унівэрсытэт, папярэдне марна прагукаўшы сябра, які павінен быў дапамагчы яму ў ягонай экзаменацыйнай плязе; але таго ані сьледу ані ценю, ні ў доме ні на дварэ. І вось ён нарэшце стаіць ва ўрачыстай зале, увесь у страху й трывожнай немарачы, зьлева й справа й за ім сьвятарства й з гарадзкое рады, а з курфюрставай управы нехта з пазалочаным ланцугом на шыі, а таксама студэнты й ўсякая іншая навалач, а перад ім герства экзаменатары, пасярэдзіне ягоны настаўнік Мэланхтон і вялізазны доктар Лютэр, абодва ў мантыях; але яму здаецца, быццам гэта два каты зь сякерамі пад вопраткай, быццам ён бачыць, як незычліва яны разглядваюць яго, яго засьлёзьленыя вочы й раскудлачаныя валасы, як магістр Мэланхтон трымае пад носам хустачку, бо ў кандыдата Паўлюса патыхае сьмярдзючым перагарам з пашчы.

— Ну, — кажа дэкан, — вы гатовы, гер кандыдат?

— У імя бога, — кажа юны Айцэн і адчувае, як расплываюцца ўсе ягоныя веды, акурат як воблачка дыму ў паветры, і ў поўнай роспачы азіраецца, ці няма, калі ўжо не анёла-збаўцы, дык хоць бы Лёйхтэнтрагера недзе паблізу.

— Малады чалавек, — кажа доктар Марцінус, фіксуючы яго сваім адзіным здаровым вокам, — а ці не далажылі б вы нам ласкава, што вы ведаеце пра сьвятых анёлаў і іх сутнасьць. Такі так яно, думае Айцэн, правільна напрарочыў Лёйхтэнтрагер, і ня будзе ён мне служыцца больш году, і з Маргрыт нічога ня выйдзе. І апрача гэтага ніякіх больш думак, і ня ведае, што ён там мае сказаць герству дактарам і прафэсарам на прадмет анёлаў і іх сутнасьці, і жаласна мармыча нешта й перамінаецца з нагі на нагу, быццам якраз ужо стаіць на распаленай да чырвонага патэльні над пякельным агнём.

— Гер кандыдат! — напамінае яму доктар Марцінус. — Анёлы!

І тут, калі ўжо хацеў быў бегчы з вачэй людзкіх куды вочы глядзяць у поўнай ганьбе, раптам бачыць Лёйхтэнтрагера, і раптам кандыдату Айцэну робіцца так дзіўна ў галаве, — і быцам пасыпаліся яму іскры на лоб, і ён падымае галаву, словы самыя па сабе пачалі гаварыцца зь яго, сам ня ведае, адкуль, і ён дэкламуе:

— Angeli sunt spiritus finiti, з духоўнай субстанцыі, лікам канечныя, створаныя Богам, надзеленыя розумам, а таксама свабоднай воляй і прызначаныя рупліва служыць Богу. Іх атрыбуты суць ad primum негатыўныя: іndivisibilitas, бо яны не скампанаваныя з часьцінак, а ёсьць адна суцэльнасьць; invisibilitas, бо іхняя субстанцыя нябачная; immutabilitas, бо яны не растуць і не памяншаюцца; incorruptibilitas, бо яны несьмяротныя; і illocalitas, бо яны ўсюды й нідзе. Ad secundum…

Айцэн бачыць, як расхлябенілася пашча ў доктара Марцінуса й як вылупіў вочы магістр Мэланхтон, чуючы такое вучонае словацечыва, але дух, які найшоў на яго, парывае яго за сабою, і ён паведамляе ad secundum, пра афірматыўныя якасьці анёлаў, нібыта гэта былі іхнія vis intellectiva, бо яны адораныя разуменьнем, іхнія voluntatis libertas, бо ў іх ёсьць сіла і на добрае й на благое, іх facultas loquendi, бо яны часта гавораць зь людзьмі, як паміж сабою, далей іх potentia, якая, хоць і mirabilia, але цудоўная, бо не miracula, г. зн. не як цуд; а пасьля, паколькі іх duratio aeviterna, трэба ўзяць пад увагу, не aeterna, інакш бо яны былі б непераходнымі, але ня вечнымі, бо мелі пачатак; і нарэшце яны валодалі б ubietatem definitivam, адназначным месцам жыхарства, і agilitatem summam, бо яны з найвялікшай рухавасьцю паяўляюцца то тут, то там.