Агасфэр (Вечны Жыд)

— Вам, пэўна, рупіць даведацца, хто я такі буду насамрэч, — кажа й выскаляецца, не сьмеючыся напраўду. — Далібог, геру студыёзус, вам спакою ня будзе, пакуль не даведаецеся; учарашняга вечара вы гаварылі пра парадак, парадак на небе як і на зямлі, свой парадак пануе і ў вашых мазгах, на ўсё там свая шуфлядка, свой фах, але вы ў паняверцы — куды сунуць мяне.

Айцэн зноў уражаны, як дакладна той патрапляе арыентавацца ў ягоных думках, ды ня хоча прызнавацца й кажа, паляпваючы па ўзмыленай шыі каня, што на ўсё, бач, свой час, свая пара й калі Лёйхтэнтрагер ня хоча, хай спакойна пакіне сваю гісторыю пры сабе, бо й праўда ж, колькі той карысьці з слоў, калі ўсё адно кожны разумее іх пасвойму.

Рыхтык бо яно так і ёсьць, адказвае той, малады гер тут якраз пацэліў у самы акурат, і наогул нікому з нас ня дадзена ніякім лотам вымерыць чалавека ў ягоных глыбінях, таямніца застаецца заўсёды, бо мы ж ня ёсьць нешта сукупнасашчэпленае.

Юны Айцэн збоку пазірае на камарада — звычайны, будны твар з бародкай і чорнымі, падвостранымі ўгору брывамі й горбікам за левым плечуком, і на нейкае імгненьне яму падаецца, нібыта вакол яго моцнай постаці ўзьнікае яшчэ адна, сумесь туману й ценю, і як што тут набягае воблачка на наша мілае сонейка, яму робіцца крыху вусьцішна, і ён дае каню шпораў.

Не таму, каб хацеў перагнаць; ад лёткага каня камарада Лёйхтэнтрагера ўсё адно не адарвацца, гэта ён ведае, і таму кажа:

— Гоох! — і счакаўшы, пакуль той, выгодна патрухваючы, зноў акажацца побач, пытаецца ў яго, што ён такога меў на ўвазе, кажучы «не ёсьць нешта сукупнасашчэпленае»?

— Іх па два ў кожным з нас, — тлумачыць камарад.

Юны Айцэн хутка пераконваецца: плеціва, якое абвалакала таго, зьнікла, засталося, мабыць, толькі затлуменьне мазгоў, як і тыя начныя крокі. І кажа, што ў ягоных помыслах усё складваецца натуральна, як паводле боскага вучэньня:

— Але ж ну так, я і мая несьмяротная душа.

— Так, — кажа той і сьмяецца, і цяпер ужо ягоны сьмех чыстае пакепства, — можна разглядаць і гэтак.

На што ў Айцэна ўзьнікае страшэннае падазрэньне, куды горшае за ўсе папярэднія, якія ён меў што да незнаёмага, і, як бы цікуючы, ён пытаецца:

— А вы часам ці не каторы з тых анабаптыстаў і пярэхрыстаў, якія ганаравалі ў Мюнстэры д'ябла і ўсялякія страхоцьці сеялі? Як там у вас з хрышчэньнем?

— Як што ўжо вы аж такі цікаўны будзеце, геру студыёзус, — кажа камарад, — дык я мяркую, дзетак спакойна можна хрысьціць, пакуль яны не падрасьлі; хай гэта й не карысна, але некалькі кропель вады ў кожным разе не зашкодзяць, дый закон будзе вытрыманы найлепшым чынам, і палютэранску добра, і пакаталіцку нязгорш.

Айцэн акцэптуе гэта, хоць яно яму ўсё-такі не да смаку, каб у ім сядзеў яшчэ нехта другі ды вычвараў усялякія штукі, якія могуць зьвесьці яго з тропу на розныя ўзбочыны разам зь яго неўміручай душою.

Лёйхтэнтрагер пераводзіць каня на роўны крок.

— Я, — кажа ён, — сын акуліста Балтазара Лёйхтэнтрагера з Кіцынгена і ягонай сужэнкі Ганны-Марыі, якая хадзіла тоўстая мною на дзевятым месяцы, калі па выраку нашага добрага пана, маркграфа Казіміра, майму бацьку як і шасьцідзесяці гараджанам і сялянам з навакольных вёсак выкалалі вочы.

— Мабыць-такі ваш гер бацька трымаўся благое кампаніі, — паддобрываецца юны Айцэн.

— Якое там благое, ён быў сярод іх найгоршы, — кажа той. — Як паназьбіралася людзей аж чорна, ды многія ўжо ў латах, зь дзідамі і як не пабягуць да Кіцынгенскай ратушы — на ўпакорваньне, мяцеж ім, бачыш, усім толькі ўпоперак, тады ўстае мой бацька, і рэзка так кажа, так, каб народу дагаджала, каб мёдам па губах; гэтак ловяць мышэй; але скора пакоцяццы галовы.

— Час быў благі, — мудра заўважае Айцэн. — Слава богу, ён ужо мінуўся, дзякуючы пісаньням гера доктара Марцінуса Лютэра і борздым захадам начальстваў. — І сам у сябе моўчкі пытаецца, колькі ж бо бацькавага мяцежніцкага духу магло перайсьці ў Лёйхтэнтрагера-малодшага, які цяпер едзе побач.

Але той ціхамірна пакусвае лісьцінку, сарваную з дрэва. Пасьля выплёўвае й расказвае сваю гісторыю далей.

— Гэтак сама ж і матчын бацька быў асьлеплены па загадзе маркграфа, — кажа, — з той прычыны, што ён выкарыстаў чэрап сьвятой Хадэлогі, заснавальніцы нашага жаночага кляштара ў Кіцынгене, дастаўшы яго з магілы, для гульні ў кеглі, а як што бацька мой праз дзень пасьля выколваньня вачэй гаротна сканаў ад ранаў, мая маці са мною ў жываце пабегла прэч, і сталася так, што я, як маленькі Ісусік, нарадзіўся ў дарозе, у стайні, але не атулены ласкай цялятак і асьлянятак і не адораны трыма каралямі; больш за тое, маці мая была ў тым хляве адна, і я выпаў зь яе і таму з моманту нараджэньня быў ушкоджаны, зь якой гэтай самай прычыны я й кульгаю на адну нагу, а адно плячко ў мяне вышэй за другое, а й невялікі гарбок выперся.

— Дык вам і з бацькавага й з матчынага боку ліхая долечка прыпала, — ня стрымліваецца юны Айцэн, а сам сабе думае, — няшмат людзкага можа выйсьці з гэтага хлопца пры такой долі, а ўголас кажа:

— Але ж, як там яно было ў вас далей?