Ноч Цмока

— Ці можна хлеба пазычыць, цёць? — спытаўся Тумар. — Затрымаліся во, а спраў яшчэ многа.

— Хадзіце, хадзіце ў хату, — адступіла ў сенцы старая, запрашаючы.

Унутры хата падалася яшчэ меншай, чым звонку. Вялікая печ з паўгрубкай займала ці не траціну ўсёй прасторы, далей у куце быў драўляны ложак, засцелены пярэстай саматканай посцілкай. Ложку было ніяк не меней гадоў, чым яго гаспадыні: драўляныя спінкі патачыў шашаль, яны пацямнелі да чорнага. Далёкі ад нас кут нагадваў царкоўны амбон: невялікі круглы стол з дзвюма патрапанымі кнігамі, свечкамі ў падсвечніку, шклянцы і стале; над ім — сапраўдны іканастас, дзе свяцілася жоўтая іскрынка агеньчыку ў лампадцы. Амаль насупраць печы — стол з лавай ад сцяны і два зэдлікі, самаробныя, драўляныя.

Мы прыселі за стол, засцелены некалі жоўтай у чырвоныя і зялёныя кветкі цыратай, якая ў тым месцы, дзе, відавочна, ела старая, была выцерта да белага. Гаспадыня, нічога ў нас не пытаючыся, амаль бясшумна і хутка снавала туды-сюды. На стале з’явіліся хлеб, дзве талеркі з халадніком, цыбуля, дошчачка. Тумар дастаў і парэзаў ладнымі кавалкамі мяккае сала.

— Дай, цётачка, калі не грэх сёння, дык і для апетыту. Але сваёй, жоўценькай, — па-свойску папрасіў ён яшчэ, і старая адгукнулася хуткім:

— Не грэх, не грэх. Рабіць не грэх, есці не грэх.

— А ў чым грэх? — не стрымаўся я, спытаў, калі старая прынесла і паставіла на стол два шкалікі і бутэльку сапраўды жоўтай, але празрыстай самагонкі.

— Грэх зло рабіць. Ці сабе, ці людзям, — без павучання адказала яна.

— А што зло? — вырвалася ў мяне.

— Ці ў іншых адняць, ці сабе лішняга ўзяць, — зноў гэтак жа, не задумваючыся, патлумачыла цётка Марыля, быццам я пытаўся аб нечым надзвычай простым і зразумелым. — Ешце, я падбягу да Зміцера.

— Не ўстае? — пацікавіўся Тумар.

— Не ўжо, — з жалем на гэты раз уздыхнула старая. — Каб жа Бог прыбраў, не даў пакутаў.

Старая слізганула за дзверы.

Тумар узяў бутэльку, не пытаючыся, наліў па амаль поўным шкаліку.

— Неяк вы… бы ў роднай.

— Ды… — Тумар выпіў, занюхаў хлебам. — А хто ў іх ёсць, акрамя мяне? У Марылькі вось, у Сцёпчыхі? У Калтуневічаў? Дзеці і ўлада далёка. Служба сацыяльная? Тая не бароніць. А бараніць трэба. То з горада наляціць саранча, цягнуць усё металічнае, хоць алюміній, хоць чыгун. Ні патэльні, ні чыгунка не пакінуць на двары. Цыганы завітаюць — знойдуць і выцягнуць грошы хоць з трусоў на табе. Чужы нехта падазроны з’явіцца, мне адразу і тэлефануюць. Як яна вось кажа, я чужога не бяру і лішняга сабе не патрабую. Гоніць цётка самагон — хай гоніць, не на зло ж іншым. Не першы раз у яе хаце. Тры гады таму яе абразы былі сцягнулі. Бачыце, якія?

Я ўзняў вочы, зірнуў для прыліку, нічога ўражальнага не пабачыў: цёмныя ад часу намаляваныя на дошках святыя. Звычайныя, мне не цікавыя.

— Як па мне, дык нічога каштоўнага, — шчыра прызнаўся я.

— У кожнага свае каштоўнасці, — зазначыў Тумар. — Ешце, ды яшчэ па кроплі.

Нейкі час мы елі моўчкі. Тумар не перабольшваў наконт гарэлкі: напітак быў мяккім і прыемным на смак, ніякага паху сівухі. Я назіраў за Тумарам: твар увачавідкі набрыняў чырванню, быццам яго фарбавалі знутры. Ён заўважыў мой позірк, няёмка апраўдаўся:

— Ды гэта хутка пройдзе… Такі вось урадзіўся. Як хоць нешта з градусамі — твар у чырвань кідае. Пройдзе.

— Зміцер пасля смерці дачкі злёг? — праз некалькі хвілінаў маўчання запытаў я.

— Ды ён жа і так не малады, — пачаў разважаць Тумар. — Калі Насця нарадзілася, яму ці не пад пяцьдзясят было. Як я ведаю, ён апошні год многа ляжаў, гады ж бяруць сваё. Ну а тут, канечне… Падкасіла старога. Хоць на пахаванні стаяў, хай з кійком, а вытрымаў. Твар бы скамянелы быў, скура на чэрапе жоўтая, як з паперы. Не дай Бог каму такое — хаваць сваіх дзяцей.

— А ў вас дзеці ёсць? — вырвалася ў мяне.

— Двое, — адгукнуўся Тумар. — Хлопец і дзеўка. У дзясятым і восьмым класе. Выдатнікі, разумнікі і добрыя.

— Шчаслівы бацька.

— Бацька — дык шчаслівы, — нечакана шчыра прамовіў Тумар з непрыхаваным болем, і я зразумеў гэтую шчырасць як гатоўнасць падзяліцца сваім, мужчынскім.

— А муж не асабліва? — асцярожна канстатаваў я з адначасовым пытаннем.

— Бо дурань быў, — няхмушана адгукнуўся на пытанне Тумар. — Дзеля дзяцей і жыву адно.

— Цяжка ж так, — падумаў я ўслых.

— Цяжка цяпер. Было прасцей некалі. — Тумар памаўчаў, быццам разважаючы, казаць далей ці не, і пачаў гаварыць, мне падалося, больш самому сабе, зазіраючы ў сябе, углядаючыся ў сваё мінулае, успамінаючы:

— А цяпер во зразумеў: ёсць і па праўдзе тое каханне. І стала цяжка. Як былую аднакласніцу сустрэў. Сціплая была, шэрая мышка. Я яе калі і падкалупліваў, калі і на танцах запрашаў — для смеху. Усур’ёз ніяк да яе не ставіўся, у нас у класе такія прыгажуні былі! А яна мяне кахала. Усе ведалі: яна па мне сохла, пацвельвалі. І я смяяўся. Дазваляў сабе іншы раз абы-што.