Дзённік суддзі Верасаўца

Паддаўшыся, мусіць, тым жа пачуццям, якія перажывалі і прысутныя, Цярэшчанка ў заключэнне сказаў:

— Вы, Карлоўскі, безумоўна, можаце і не адказваць, але я ўсё ж спытаю: што, як дзіця калі-небудзь назаве вас татам,— што вы скажаце яму?

Вочы Карлоўскага расшырыліся, пазіралі разгублена і пакутліва. Хвіліну ён маўчаў, потым буркнуў:

— Хапілі вы куды… Тады тое і будзе…

Судагаварэнне было закончана. Я звярнуўся да Ларысы:

— Хочаце яшчэ чым дапоўніць свае паказанні? Калі ласка.

— Да Карлоўскага хачу звярнуцца. Можна? — Яна сурова і пагардліва глянула на мужа.— А ты ж мне, Карлоўскі, некалі яшчэ і вершы чытаў,— кінула ў адчаі.

— I ты мне чытала,— адгукнуўся ён у сваю чаргу.— Памятаеш? «В горах орлы, и мы дружили с ними…» Дык што з таго?

Я ведаў радкі, якія некалі чытала Ларыса Карлоўскаму. «В горах орлы, и мы дружили с ними. В горах простор… Но кто тебе мое напомнит имя, когда не будет гор?..» Вершы Саламеі Нерыс. Своеасаблівы гімн жыццю.

Мне здалося, што ў словах славутай літоўкі, якія дагадаліся ў судзе, шчырымі галасамі, звонкімі песнямі пастукаліся ў сэрцы мужа і жонкі іх былыя шчаслівыя сустрэчы. Так здавалася… Гэта, мусіць, ад вялікага жадання, каб так было.

Ларыса і Мікалай стаялі на паўметра адзін ад аднаго, але гэтыя паўметра былі сцяной, што раздзяляла іх. Яны былі бясконца чужыя адзін аднаму.

— Дачку я, Карлоўскі, і без цябе выхаваю. Шкада толькі, што ты будзеш ёй бацькам звацца.

Усё, што тычылася іска аб аліментах, было высветлена. Заставалася яшчэ характарыстыка. Яна ляжала паміж папер у судовай справе.

Я прачытаў яе ўголас. «Таварыш Карлоўскі сумленны, прынцыповы чалавек,— пісаў пра яго старшыня мясцовага камітэта прафсаюза.— Ён не схлусіць, не падвядзе». У канцы характарыстыкі значылася, што яна выдадзена для прад’яўлення ў медыцынскі інстытут.

— Характарыстыка выдадзена не для суда,— сказаў Цярэшчанка, як я скончыў чытаць.— Дык чаму яна суду прад’яўлена?

— Я збіраўся паступаць вучыцца, ды спазніўся падаць дакументы,— таропка стаў тлумачыць Карлоўскі.— А тут гэтая непрыемнасць якраз. Вось і падаў вам.

— У калектыве ведаюць, што вы разышліся з жонкай? — спытаў Цярэпгчанка.

— Чуткі пра бязладнае — грымучыя. Хто не ведае… Я скажу толькі, што і пра яе шашні з дырэктарам школы многім вядома.

— Аб тым, што будзе суд, старшыня мясцовага камітэта ведаў, калі выдаваў характарыстыку?

— Не.

— Выходзіць, вы схлусілі. Сказалі, што характарыстыка патрэбна для паступлення на вучобу, а самі за яе — ды ў суд. Дык вось яна і дапамагла нам зразумець, які вы чалавек.

Карлоўскі маўчаў.

У дарадчым пакоі я зноў перачытаў характарыстыку. «Ён не схлусіць, не падвядзе…» Так, у зубапратэзным кабінеце, дзе працаваў Карлоўскі, яго сапраўды лічылі сціплым чалавекам. Гэта пацвердзіла ў судзе і Ларыса. Сціплы… Значыць, у калектыве, з таварышамі па рабоце ён зусім не такі.

А дома? Там іншая справа, там жонка, і з ёю можна як захочаш. Яна нястрогая, вытрымае ўсе ягоныя выбрыкі.

Што ж так абядніла душу Карлоўскага? Чаму ён стаў такі жорсткі, няшчыры? Пра гэта думалі і гаварылі мы ў дарадчым пакоі.

Колькі разоў у спрэчках аб прычынах правапарушэнняў даводзілася чуць: пераламаўшы старое ў сацыяльных умовах жыцця, яшчэ не ўсе з нас перамаглі старое гэтае ў сабе. А чаму не ўсе? Што перашкодзіла астатнім? Жывуць жа яны побач з тымі, свядомымі. Дык чаму ж іншы раз насуперак логіцы і ўсёй праўдзе нашага жыцця несвядомыя, духоўна заганныя людзі дрэнна ўплываюць на свядомых і прыстойных, а не наадварот?

Расказвалі, бацька Карлоўскага быў рабочы-чыгуначнік. Разумны, працалюбівы чалавек. Гаварыў, раіў усім: «Будзьце шчырымі, рабіце толькі добрае для людзей». Не давялося яму, аднак, перадаць гэтую простую мудрасць сыну — нямецкая куля пад Прагай у апошні дзень вайны абарвала яго жыццё.

Маці калацілася над хлапчуком: адзінае дзіця, крывінка самага дарагога ёй чалавека… Хай хоць ён адпачне, пагуляе, павесяліцца. На яго век яшчэ хопіць клопатаў. Рос хлапчук, мужнеў, гуляў, весяліўся. Не дагледзела маці. Перастаралася. Ды ці толькі адна яна?..

Рашэнне суда зачытана. Ларыса пайшла да выхада. Людзі праводзілі яе ўважлівымі позіркамі. I многія, відаць, думалі: ці здолее яна калі зноў радасна захапіцца цудоўнай паэзіяй Саламеі Нерыс?

Карлоўскі ступіў следам за ёю.

— Ад аліментаў ты цяпер, чалавек, нікуды не дзенешся, будзеш плаціць. А вось калі здарыцца тое, пра што засядацель табе нагадаў,— што скажаш дачцэ? — зачапіла яго жанчына ў чорным плюшавым сачыку.— Як паглядзіш на дзіцёнка — схаваеш свае бессаромныя вочы, як ад нас цяпер?

Карлоўскі нічога не адказаў, толькі наддаў хады. Быццам даганяў Ларысу.

СПОВЕДЗЬ СЯРГЕЯ ПАПЛАЎКА

Адвакат Буйневіч, хударлявы, немаладога веку чалавек, выступаючы ў судзе, аднойчы сказаў:

— У кожным сэрцы, таварышы суддзі, ёсць вельмі чуйная струна. Знайдзіце, краніце яе — і яна зайграе тым лепшым, чым жыве само гэтае сэрца, раскрые яго таямніцу…

Мне ўспомніліся адвакатавы словы, калі я праз некаторы час дапытваў на судзе сведку Паплаўка.