Дзённік суддзі Верасаўца

Быў выпадак, калі яны схапіліся загрудкі. Карагач тады размаляваў суседаў твар сінякамі, за што па прыгавору суда заплаціў ладны штраф.

Цяпер гэты чалавек па хадайніцтву падсуднага, якое той заявіў на папярэднім следстве, выступаў сведкам.

— Ну кажу ж — прызнаўся,— зморшчыўся Купрыянаў.

— Што вы цяпер, сведка, скажаце?

У зале стала вельмі ціха.

— Што скажу? Значыць, я памыліўся… Чаго вы так на мяне глядзіце? Добрасумленна памыліўся. А калі чалавек добрасумленна памыляецца — за гэта яго не судзяць, не-е. Каб судзіць — трэба даказаць, што ён наўмысна. Гэта нам, грамадзянін суддзя, вядома, так што вы не вельмі націскайце.

Карагач, мінуту назад прыціснуты страхам, цяпер апамятаўся, хацеў адплочваць за перажытае чым мог. Пасля допыту, клыпаючы да адведзенай для сведак лаўкі, ён злосна кінуў, павёўшы вачамі па постаці Купрыянава:

— Не ведаў я, што ты такая размазня.

Потым увесь час, пакуль дапытвалі іншых сведак, Карагач сядзеў з такім выглядам, быццам яму страшэнна апрыкраў цягучы судовы тлум.

У апошнім слове падсудны гаварыў абы гаварыць — пустое і нахабнае.

— Прашу не паскупіцца, адламаць мне як мага больш,— сказаў напаследак.— Каб хапіла для поўнага выпраўлення.— Вусны склаліся ва ўсмешку, але гэтая ўсмешка была чужой на яго твары, яна існавала як бы асобна, быццам прыкрыццё нечага супярэчлівага яго робленаму настрою. Было падобна, што ён стаміўся, змучыўся ў нейкай жорсткай барацьбе з самім сабою.

Купрыянаў ведаў, што ў зале сядзяць яго дружбакі, адчуваў, як яны пазіраюць яму ў спіну, у стрыжаную патыліцу, і ад гэтага большала яго свавольнай сілы. Магчымасць пакуражыцца, паздзекавацца над тымі, хто пасадзіць яго ў турму, была цяпер нейкім азартам.

«I знаку ніякага, каб адумаўся»,— мільганула ў мяне ў галаве. Думкі мае пацяклі далей. Растуць два дрэвы побач, з адной глебы цягнуць сокі, а такія розныя. Адно — пахучае, другое — калючае. Вось і людзі: адным хлебам кормяцца, а ўнутры ў кожнага сваё…

Колькі год прайшло ўжо з таго часу, як справа Купрыянава значыцца ў архіўным спісу знішчанай, а і цяпер іншы раз спакваля праплываюць у думках незацярушаныя жыццёвым пылам хвіліны, калі вырашаўся яго лёс. Успамінаю і думаю: як жа бясконца глыбока можа ўспрымаць прыгавор публіка!

— Прыпаяюць адсідку,— кінуў нехта ў старожкай цішыні.— Не такі час, каб забіякам-злодзеям вольна было. Мінулася…

3 усіх куткоў залы глядзелі суровыя, напружаныя вочы.

Нарэшце зачытаны прыгавор. Я зірнуў у залу. Людзі панурыліся, цяжка маўчалі. У позірках былі і здзіўленне, і збянтэжанасць: чаму такому адпетаму задзіру і нахабніку папраўчыя работы, а не пазбаўленне волі?.. Мы, суддзі, былі на скрыжаванні напружаных думак. Мне здавалася, што ніякі крык незадаволенасці і абурэння не гнёў бы мяне так, як гэтае цяжкае людское маўчанне. I тады адбылося амаль неверагоднае ў судовай практыцы, што зусім не прадугледжана законам: я стаў растлумачваць прыгавор публіцы.

— Адзін вядомы юрыст, таварышы, сказаў, што «чалавечая сутнасць не заўсёды праяўляецца ва ўчынку і ніколі не праяўляецца толькі ў ім». I гэта правільна, таварышы, вельмі правільна…

Далей я спрабаваў растлумачыць, што было б несправядліва за паводзіны Купрыянава ў судзе павялічваць меру пакарання. Яго ж судзілі не за характар — за зробленае злачынства. А яно не такое цяжкае, каб за яго сурова пакараць. Страту асуджаны поўнасцю пагасіў напярэдадні суда. Гэта ўлічваецца…

Купрыянаў замаргаў, поўнячыся, відаць, нейкімі неспадзяванымі бурлівымі пачуццямь Разгублена пераступаў з нагі на нагу, не ведаючы, які выраз надаць твару, і таму бездапаможна ўсміхаўся.

…Барвавеў ціхі вечар. У паветры замільгалі рэдкія дажджынкі — з абрыўка хмары. Я павольна, стомлена крочыў па вуліцы — нёс дадому трывожныя уражанні дня. Думаў пра Купрыянава: да чаго ж ён сёння быў розны! То чужы, няблізкі, нават выглядам сваім — чужы: штаны ў абцяжку, касмылі… То нейкі таямнічы і загадкавы. Які ж ён сапраўды?

Назаўтра таксама было парна і крыху дажджыла, а ў прыземістым, доўгім драўляным будынку за гарадскім скверам зноў засядаў суд.

— Назавіце, падсудны, правільна сваё прозвішча. імя, імя па бацьку,— прагучалі нязменныя, засохлыя, як гліняныя камякі, словы.

Пакуль ссутулены чалавек мямліў у адказ цягучым голасам, я абвёў вачыма залу і ўбачыў Купрыянава. Ён стаяў каля дзвярэй, абапёршыся плячом аб вушак. Перахаліў мой позірк, нясмела ступіў уперад.

— Прашу слова,— прагаварыў, падышоўшы.

— Тут не сход, выказваюцца толькі ўдзельнікі працэсу.

— Дазвольце, грамадзянін суддзя, дазвольце,— заспяшаўся ён.— Вінаваты я, вельмі вінаваты. Так непрыстойна паводзіў сябе ўчора. Даруйце.

Мне здалося, што я чуў яшчэ яго нейкі другі голас, унутраны. Ён гучаў надрыўна, ліхаманкава дрыжаў.

— Вы самі прыйшлі ці…— Я не дагаварыў.