Падарожжа на «Кон-Цікі»

— Зусім правільна, што Паўднёвая Амерыка была радзімай некаторых самых цікавых старажытных цывілізацый і што мы не ведаем, хто былі гэтыя людзі і куды яны зніклі пасля таго, як да ўлады прыйшлі інкі. Але адно мы ведаем безумоўна — ні адзін з народаў Паўднёвай Амерыкі не перасяліўся на астравы Ціхага акіяна.

Ён дапытліва зірнуў на мяне і гаварыў далей:

— I ведаеце чаму? Адказ вельмі просты. Яны не маглі трапіць туды. У іх не было лодак!

— Але ў іх былі плыты, — нерашуча запярэчыў я. — Вы ведаеце, плыты з бальзавага дрэва[7].

Стары вучоны ўсміхнуўся і спакойна сказаў:

— Ну, паспрабуйце зрабіць падарожжа з Перу да астравоў Ціхага акіяна на плыце з бальзавых дрэў.

Я не знайшоў, што адказаць. Ужо было позна. Мы абодва падняліся. Стары вучоны, развітваючыся, дабрадушна паляпаў мяне па плячы і сказаў, што заўсёды гатовы да маіх паслуг, калі мне спатрэбіцца дапамога. Але ў будучым я павінен спецыялізавацца або на Палінезіі, або на Амерыцы і не блытаць дзве зусім розныя антрапалагічныя вобласці. Ён зноў схіліўся над сталом.

— Вы забылі гэта, — прамовіў ён, падаючы мой рукапіс.

Я кінуў позірк на назву: «Палінезія і Амерыка; даследаванне дагістарычных сувязей». Сунуўшы рукапіс пад паху, я панура паплёўся ўніз па лесвіцы і, апынуўшыся на вуліцы, змяшаўся з натоўпам.

У гэты вечар я падаўся ў адзін з ціхіх завулкаў у Грынвіч Віледж[8] і пастукаўся ў дзверы старога аднапавярховага дома. Я любіў прыходзіць сюды са сваімі маленькімі праблемамі, калі адчуваў, што праз іх пачынаю траціць свой душэўны спакой.

Шчуплы чалавечак з доўгім носам спачатку толькі чуць-чуць прачыніў дзверы, а потым з шырокай усмешкай на твары расчыніў іх насцеж і літаральна ўцягнуў мяне ў дом. Ён прывёў мяне адразу ж на маленькую кухню і тут жа запрог у работу — прымусіў насіць талеркі і відэльцы, а сам тым часам узяўся падвойваць порцыю нейкай вельмі смачнай, мяркуючы па паху, стравы, якая смажылася на газавай пліце.

— Вы цудоўна зрабілі, што зайшлі. Як справы?

— Горш і быць не можа, — адказаў я. — Ніхто не хоча чытаць рукапіс.

Ён разлажыў сваю смажаніну па талерках, і мы пачалі вячэраць.

— Можна падумаць, — сказаў ён, — што ўсе, у каго вы былі, лічаць вашу ідэю недаўгавечнай фантазіяй. Ведаеце, тут, у Амерыцы, часта сутыкаешся з мноствам самых кур’ёзных ідэй.

— Справа не толькі ў гэтым, — сказаў я.

— Вядома, — згадзіўся гаспадар. — I ў вашым падыходзе да пытання. Яны спецыялісты ўсе без выключэння, і яны не вераць у метад работы, які ўрываецца ва ўсе спецыяльнасці — ад батанікі да археалогіі. Яны абмяжоўваюць поле сваёй дзейнасці, каб не распыльвацца і глыбока вывучаць пытанне з усімі падрабязнасцямі. Сучасная навука патрабуе, каб кожная спецыяльнасць рылася ў сваёй уласнай ямцы. Ніхто не прывык займацца разборам і супастаўленнем таго, што здабыта з розных ямак.

Ён падняўся і дастаў тоўсты рукапіс.

— Зірніце, — сказаў ён. — Мая апошняя работа пра малюнкі птушак на вышыўках кітайскіх сялян. Я патраціў на яе сем гадоў. Але яе адразу прынялі да друку. У нашы дні попыт на манаграфіі.

Карл, безумоўна, меў рацыю. Але вырашыць праблемы Ціхага акіяна без усебаковага асвятлення іх мне здавалася такой жа немагчымай справай, як немагчыма разабрацца ў складанай шахматнай пазіцыі, калі ўлічваць рух фігур толькі свайго колеру.

Мы прыбралі са стала, і я пачаў дапамагаць Карлу выціраць памытую пасуду.

— З Чыкагскага ўніверсітэта нічога няма?

— Нічога.

— А што вам сказаў сёння ваш стары прыяцель у музеі?

Я адказаў, насілу падбіраючы словы:

— Ён зусім не зацікавіўся. Ён сказаў: паколькі ў індзейцаў былі толькі звычайныя плыты, то, няма чаго і думаць аб тым, што яны маглі адкрыць астравы Ціхага акіяна.

Маленькі чалавечак раптам з усяе сілы пачаў выціраць талерку, быццам спаганяючы на ёй злосць.

— Так, — загаварыў ён нарэшце. — Па праўдзе кажучы, мне гэта таксама здаецца практычным пярэчаннем супроць вашай тэорыі.

Я тужліва зірнуў на маленькага этнографа, якога лічыў сваім верным саюзнікам.

— Не зразумейце мяне няправільна, — паспяшаўся дадаць ён. — Я думаю, што праўда на вашым баку, але разам з тым усё так няясна. Мая праца аб вышыўках пацвярджае вашу тэорыю.

— Карл, — сказаў я, — я абсалютна ўпэўнены, што індзейцы пераплылі Ціхі акіян на сваіх плытах, і гатовы сам пабудаваць такі плыт і пераплысці акіян толькі для таго, каб даказаць, што гэта магчыма.

— Вы звар’яцелі!

Мой сябар палічыў гэта за жарт і нават засмяяўся ад такой недарэчнай думкі.

— Вы звар’яцелі! На плыце?

Ён не знаходзіў слоў і толькі недаверліва глядзеў на мяне, нібы чакаючы, што я вось-вось усміхнуся, пацвярджаючы, што я пажартаваў.

Ён не дачакаўся ўсмешкі. Я зразумеў цяпер, што сапраўды ніхто не згодзіцца з маёй тэорыяй, хаця б толькі таму, што паміж Перу і Палінезіяй ляжыць бязмежны акіян, а каб пераплысці яго, я нічога не мог прапанаваць, апрача дагістарычнага плыта.

Карл няўпэўнена глядзеў на мяне.

— Цяпер мы пойдзем і вып’ем па чарцы, — прапанаваў ён.

Мы пайшлі і выпілі па чатыры.