Падарожжа на «Кон-Цікі»

Неўзабаве мы прывыклі да таго, што кожную раніцу на палубе сярод лятучых рыб ляжалі адзін — два маленькія кальмары, нават калі ўночы мора было зусім спакойнае. Гэтыя маладыя кальмары належалі да той самай чортавай разнавіднасці, пра якую нам расказвалі; яны мелі восем доўгіх шчупальцаў, усеяных круглымі прысоскамі, і два яшчэ даўжэйшыя, з падобнымі на калючкі кручкамі на канцы. Але вялікія кальмары ні разу не з’яўляліся на плыце. У цёмныя ночы мы бачылі, як павольна праплывалі ля самай паверхні вады, ззяючы фосфарным святлом, чыесьці вочы; і толькі ўсяго адзін раз акіян вакол нас закіпеў і забурліў, калі штосьці падобнае на вялікае кола ўсплыло наверх і перавярнулася ў паветры, а некаторыя з нашых залатых макрэлей, ажно выскакваючы ад жаху з вады, кінуліся наўцёкі. Але чаму вялікія кальмары ніколі не з’яўляліся на плыце, у той час як маленькія былі пастаяннымі начнымі наведвальнікамі, доўга заставалася для нас таямніцай; рашэнне гэтай загадкі мы знайшлі толькі праз два месяцы — два месяцы, за якія мы назапасілі багаты вопыт; у той час мы знаходзіліся ўжо па-за межамі злашчаснага раёна кальмараў.

Маладыя кальмары па-ранейшаму з’яўляліся на плыт. Аднойчы сонечнай раніцай мы ўсе ўбачылі чараду нейкіх бліскучых стварэнняў, што выскаквалі з вады і ляцелі па паветры, нагадваючы вялікія кроплі дажджу, між тым як мора кіпела ад залатых макрэлей, якія гналіся за імі. Спачатку мы думалі, што гэта чарада лятучых рыб, бо ў нас на плыце пабывала ўжо тры разнавіднасці іх. Але калі яны наблізіліся і некаторыя пачалі пералятаць над плытом на вышыні прыкладна паўтара метра, адно з гэтых стварэнняў стукнулася аб грудзі Бенгта і шлёпнулася на палубу. Гэта быў маленькі кальмар. Нашаму здзіўленню не было канца. Калі мы змясцілі яго ў брызентавае вядро, ён усё адпіхваўся і падскакваў угору, але ў маленькім вядры не мог як след разагнацца і толькі напалову выскакваў з вады. Усім вядома, што кальмар звычайна плавае па прынцыпу ракетнага самалёта. Ён з вялікай сілай прапускае ваду праз закрытую трубку, што праходзіць збоку ў яго тулаве, і такім чынам можа даволі хутка, штуршкамі, рухацца назад; падкурчыўшы ўсе свае шчупальцы і склаўшы іх, нібы кісць рукі, на галаве, ён набывае абцякаемую, як у рыбы, форму. З бакоў ён мае дзве круглыя тоўстыя складкі скуры, якія звычайна служаць для кіравання і для таго, каб зручней было плаваць у вадзе. Але вось мы выявілі, што безабаронныя маладыя кальмары, якія з’яўляюцца любімай пажывай для многіх буйных рыб, могуць уцякаць ад сваіх ворагаў, узнімаючыся ў паветра, нібы лятучыя рыбы. Яны ажыццявілі на практыцы прынцып ракетнага самалёта задоўга да таго, як чалавечы геній натрапіў на гэтую ідэю. Яны напампоўваюць і выпускаюць з сябе марскую ваду да таго часу, пакуль не набываюць вялізнай хуткасці, а потым, распрастаўшы складкі скуры, нібы крылы, яны адрываюцца пад вуглом ад паверхні вады. Як і лятучыя рыбы, маладыя кальмары імчацца планіруючым палётам над хвалямі, пакуль дазваляе ўзяты імі разгон. Пасля гэтага выпадку мы пачалі звяртаць на іх увагу і часта бачылі, як яны па адным, па два або па тры праляталі 45—55 метраў. Той факт, што кальмар можа планіраваць, быў навіной для ўсіх заолагаў, з якімі нам давялося сустрэцца, пасля таго як мы вярнуліся з экспедыцыі.

Бываючы ў гасцях у мясцовых жыхароў на ціхаакіянскіх астравах, я часта еў кальмараў. На смак яны нагадваюць сумесь амара і гумы. Але на «Кон-Цікі» кальмары займалі апошняе месца ў нашым меню. Калі яны бясплатна траплялі нам у рукі, мы мянялі іх на што-небудзь іншае. Абмен адбываўся наступным чынам: мы начэплівалі кальмара на кручок і закідвалі яго ў акіян, а потым выцягвалі назад разам з вялікай рыбінай, што ўчапілася ў яго. Маладыя кальмары падабаліся нават тунцам і банітам, а гэтыя рыбы займалі ў нашым меню ганаровае месца.

Мы не адчувалі недахопу ў новых знаёмствах, калі нас павольна несла па акіяну. У маім дзённіку ёсць шмат запісаў, падобных на гэтыя:

«11/5. Сёння, калі мы вячэралі на краі плыта, нейкая вялізная марская жывёліна двойчы з’яўлялася на паверхні побач з намі. Яна страшэнна плюхала, потым знікла. Мы не можам нават здагадацца, што гэта за жывёліна.

6/6. Герман бачыў тоўстую цёмную рыбіну з шырокім белым брухам, вузкім хвастом і калючкамі. Яна некалькі разоў выскаквала з вады з боку правага борта.

16/6. З левага борта відаць цікавая рыбіна. У даўжыню каля двух метраў, максімальная шырыня 30 сантыметраў, доўгая тонкая галава бурага колеру, вялікі спінны плаунік ля галавы і крыху меншы на сярэдзіне спіны, магутны, падобны на серп, хваставы плаўнік. Трымаецца ля паверхні, часам плавае, звіваючыся, як вугор. Калі Герман і я з ручным гарпуном паплылі ў гумавай лодцы, яна нырнула. Праз некаторы час паказалася зноў, але неўзабаве нырнула і знікла.

17/6. У поўдзень Эрык сядзеў на верхавіне мачты і заўважыў 30—40 доўгіх вузкіх рыб бурага колеру — гэтакіх жа, як учора. На гэты раз яны шпарка набліжаліся з левага боку і знікалі за кармой, прамільгнуўшы ў вадзе, нібы буры пляскаты цень.